Herb
Herb – heraldyczny projekt wizualny umieszczony na tarczy, również znak rozpoznawczo-bojowy, wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych. Od XII w. ustalany według ścisłych reguł heraldycznych, pełniący funkcję wyróżnika pojedynczej osoby, stanu rycerskiego (później szlacheckiego w formie rodów arystokratycznych). Herby mogły posiadać także rodziny, organizacje kościelne, mieszczańskie bądź cech rzemieślniczy, korporacje, miasta, jednostki podziału terytorialnego lub państwa. Funkcjonowały również jako unikalny emblemat organizacji, szkół czy uniwersytetów.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Herb_Polski.svg/240px-Herb_Polski.svg.png)
Jeśli poszukujesz informacji o polskich herbach rodowych, zobacz artykuł: herb szlachecki.
Etymologia Edytuj
W Polsce, podobnie jak w reszcie Europy, herb określano słowem arma, pochodzącym z łaciny. Jego polski odpowiednik odnalazł historyk, Joachim Lelewel, w słowie „zbrojba”, które oznaczało uzbrojenie, odnoszące się do tarczy. Używano również łacińskich słów insignia oraz clenodium. Clenodium spolszczono do słowa „klejnot” i od XIII w. do XVIII w. używano powszechnie jako określenie słów herb i godło. W ten sposób określano również sygnet posiadający wizerunek herbu jego właściciela. Właścicieli herbów określano mianem herbownych, którzy od wspomnianego wcześniej słowa „klejnot” nosili również nazwę „klejnotnych”[1]. Od XV wieku stopniowo wprowadzano określenie „herb”, będące spolszczeniem czeskiego słowa „erb”, pochodzącym od niemieckiego „erbe” (pol. dziedzictwo). Na stałe do polskiego słownictwa słowo „herb” weszło dopiero w XVIII wieku[2].
Historia powstania herbów Edytuj
Historia herbów Edytuj
Niemal w każdym wieku i na całej kuli ziemskiej, można doszukiwać się charakterystycznych znaków, mających za zadanie odróżnić pewne jednostki lub grupy od pozostałych. Początków powstania czegoś na wzór obecnych herbów można doszukiwać się w Grecji, kiedy to tamtejsi rzeźbiarze umieszczali na monetach lub pomnikach wyróżniające ich od innych znaki; można było porównać je również do pieczęci czy herbowych znamion. W Afryce wzajemnie zawzięte w nienawiści pokolenia różnych szczepów odznaczały się na czole i ciele różnobarwnymi znamionami, porównywalnymi do klejnotów rodu, mającymi za zadanie odznaczeniem się ich krwi od innej. W Imperium Rzymskim odpowiednicy dzisiejszych rycerzy nosili na pierścieniach swoje rodzinne znaki, a u Galów i innych północnych ludów chorągwie i tarcze posiadały znaki osobiste lub odnoszące się do pokoleń[3].
Wizerunki herbów na tarczy herbowej istniały już w XII wieku, bo właśnie wtedy we wszystkich krajach herby zaczęły się pojawiać jako wizerunki pieczęci. Wiek ten był również okresem rozkwitu przemian godeł, chorągwi i tarcz w postaci herbowe. W XIII i XIV wieku, herby wiodły już rycerzy do walki[4]. W wieku XIV zaczęły przypominać swą obecną formę, tj. na tarczy herbowej pojawił się hełm herbowy oraz godła herbowe, będące odpowiednikiem godeł, malowanych wcześniej na tarczach rycerskich[5].
Historia herbów w Polsce Edytuj
Do Polski herby przybyły w XIII wieku z zachodu Europy, przez Czechy i Śląsk. U swoich korzeni czerpały właściwości z wzorca zachodniego, choć nigdy nie porzucono wpływów kultury ojczystej. Można to zauważyć chociażby w sztuce blazonowania, czyli opisywania herbu wedle ustalonych reguł. Posługiwano się określeniami z języka francuskiego, lecz nadal pozostały określenia: wręby, krzywaśń, łękawica, krzyż (może być zaćwieczony), księżyce (mogą do siebie zwracać się barkami) itp[6][7][8] .
Herby miejskie w Polsce powstawały z inicjatywy rady miejskiej lub wójta, następnie z tzw. przywilejów herbowych nadawanych miastom przez władców. W XV w. zaczęto się posługiwać spolszczonym czeskim słowem erb (pochodzącym z niemieckiego Erbe, czyli dziedzictwo). Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy usuwali herby, zastępując je godłem państwowym[9]. W okresie międzywojennym herbami miejskimi zajęło się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1939 roku zatwierdzono 104 herby miast. Po II wojnie herbami nikt się prawnie nie zajmował. Dopiero w 1978 roku uchwalono ustawę o odznakach i mundurach, która zezwalała na ustanawianie herbów miejskich i wojewódzkich. Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym przyznała prawo do posiadania herbu wszystkim gminom, upoważniając radę gminy do jego ustalenia. Zabrakło w niej jednak jakichkolwiek przepisów wykonawczych, dlatego w polskiej heraldyce terytorialnej przez pewien czas panowała całkowita dowolność. Obecnie nad prawidłowym kształtem herbu i innych symboli i insygniów gminnych czuwa Komisja Heraldyczna przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji[6][7][8] .
Rodzaje herbów Edytuj
Herb rodowy Edytuj
Znaki dziedziczne w polskim rodzie szlacheckim świadczyły o przynależności do danego rodu i wyróżniały jego członków[2][10] . W Polsce na kilkaset tysięcy rodów szlacheckich przypadało ok. 4000 herbów. Zakłada się, że rody o tym samym herbie miały w przeszłości wspólne pokrewieństwo, ale niekoniecznie było to regułą[11] , przykładowo podczas unii horodelskiej, doszło do przypisania 47 polskich herbów, bojarom wyznania rzymskokatolickiego, pochodzącym z Litwy, rozpoczynając w ten sposób stan szlachecki w tamtej krainie[10] .
Herb mieszczański Edytuj
Herby mieszczańskie są herbami noszonymi przez osoby z mieszczańskiej klasy społecznej (zwykle nazywanej burżuazją) Europy od czasów średniowiecza. Z definicji jednak termin ten jest obcy brytyjskiej heraldyce, która kieruje się innymi zasadami[12]. W Europie, używanie herbów przez mieszczan i rzemieślników rozpoczęło się w XIII wieku[13].
W niektórych krajach europejskich wizerunki herbów zostały tradycyjnie ograniczone do określonej klasy społecznej (najczęściej szlachty), np. używanie trzymaczy w Wielkiej Brytanii, tynktur w Portugalii czy pewnego rodzaju koron w Szwecji. Niezależnie od tego, w większości krajów poza Wielką Brytanią, każda osoba, rodzina i społeczność mają zwykle swobodę w przyjmowaniu herbu i używaniu go według własnego uznania, pod warunkiem, że powstrzymują się przed bezprawnym przyjęciem herbu innej osoby. Herby duchowieństwa są klasyfikowane jako heraldyka kościelna[13][14].
Herb chłopski Edytuj
Herb chłopski był używany przez rodziny chłopskie lub pojedyncze osoby tego stanu, należące do grup tzw. chłopów wolnych[15] . Występował głównie w krajach o istniejącej warstwie bogatego wolnego chłopstwa, Szwajcarii, niektórych krajach niemieckich (Fryzja, Dolna Saksonia) i Holandii. Prawo używania herbów miały także rodziny chłopskie w Portugalii, pod warunkiem nieużywania w swych herbach tynktur złotej i srebrnej[16][17] . Podstawowymi znakami rozpoznawczymi takich herbów były zazwyczaj narzędzia gospodarskie lub rośliny rolnicze[15] .
Herb narodowy Edytuj
Herb narodowy to symbol, który odznacza niezależne państwa, ustalonym według określonych reguł heraldycznych[potrzebny przypis].
Herb miejski Edytuj
Herby miejskie są charakterystycznymi znakami miejskiej wspólnoty samorządowej, skonstruowanymi na wzór znaku terytorialnego według określonych reguł heraldycznych. W Polsce herby miast mogą być tworzone zgodnie z ustawą z dn. 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach[18] . Herby miejskie zaczęły kształtować się wraz z prawem miejskim w II połowie XIII w. Ich wizerunki umieszczano, początkowo bez tarcz herbowych, na pieczęciach miejskich, dopiero później stopniowo niektóre z nich stawały się prawdziwymi, w pełni ukształtowanymi herbami[potrzebny przypis].
Herb korporacji Edytuj
Herbem korporacji posługiwała się dana korporacja, czasem również osoby do niej należące, zazwyczaj w formie pieczęci. Stosowany też na sztandarach, drukach, dekoracjach, odznakach itp. Używany był w średniowieczu m.in. przez uniwersytety, cechy rzemieślnicze, instytucje kościelne (kapituły, opactwa, zakony rycerskie itd.), wiele herbów korporacyjnych używanych jest też współcześnie. W niektórych krajach, np. w Wielkiej Brytanii również i dziś urzędy heroldów nadają i kontrolują używanie herbów korporacyjnych, tworzonych współcześnie zgodnie z zasadami heraldyki dla koncernów, różnych firm, związków zawodowych, sportowych, organizacji społecznych i stowarzyszeń[potrzebny przypis].
Herb kościelny Edytuj
Herb należący do duchowieństwa jest najbardziej sformalizowany w Kościele katolickim, gdzie większość biskupów, w tym papież, ma osobisty herb[potrzebny przypis].
Herb fantazyjny Edytuj
Herby fikcyjne są przypisane do osób fizycznych lub prawnych, których egzystencja poprzedza narodziny heraldyki lub fikcyjnych postaci i symboli parzystych niestandardowych. Heraldyka, będąc językiem symbolicznym, może być używana do reprezentowania istot lub pojęć przed jej stworzeniem. Fakt, że artyści symbolicznie przedstawiali postacie z wyimaginowaną bronią, nie oznacza, że wierzyli, że te postacie faktycznie je nosiły[potrzebny przypis].
-
Herb Bończa jako herb szlachecki.
-
Herb rodziny Dewandre, jako herb mieszczański.
-
Herb Harvarda jako herb korporacji.
-
Herb Budapesztu jako herb miejski.
-
Herb Malty jako herb narodowy.
-
Herb Targaryenów jako herb fantazyjny.
-
Herb biskupa Romualda Kamińskiego jako herb kościelny.
-
Monogram Abdülhamida II jako Tugra.
Tynktury Edytuj
Dawniej herby cechowały się posiadaniem tzw. tynktur, czyli heraldycznego wzoru związanego z barwą heraldyczną. W heraldyce od XII wieku stosowano pięć kolorów: niebieski, czerwony, zielony, purpurowy i czarny oraz dwa metale: złoto i srebro. Tynkturami były również futra: gronostaje i popielice[potrzebny przypis].
Zobacz też Edytuj
Przypisy Edytuj
- ↑ Znamierowski 2004 ↓, s. 17.
- ↑ a b Znamierowski 2004 ↓, s. 18.
- ↑ Niesiecki ↓, s. 468.
- ↑ Niesiecki ↓, s. 469.
- ↑ Niesiecki ↓, s. 471.
- ↑ a b Znamierowski 2004 ↓.
- ↑ a b Szymański 2012 ↓.
- ↑ a b Ejzenhart 2008 ↓.
- ↑ Szymański 2012 ↓, s. 645–646.
- ↑ a b Krakowskie Przedmieście 2019 ↓.
- ↑ Zamkomania ↓.
- ↑ Pastoureau 1997 ↓, s. 14.
- ↑ a b Volborth i in. 1981 ↓, s. 96.
- ↑ Volborth i in. 1981 ↓, s. 106.
- ↑ a b genealogia.okiem ↓.
- ↑ Oswald i in. 1984 ↓.
- ↑ Wise i in. 1980 ↓.
- ↑ Dz.U. 1978 nr 31 poz. 130 ↓.
Bibliografia Edytuj
- Terence Wise , Medieval heraldry, Men-at-Arms Series, nr. 99, Osprey Publishing, 1980, s. 40, ISBN 978-0-85045-348-5 .
- Carl-Alexander von Volborth , Heraldry: Customs, Rules, and Styles, London: Blandford Press, 1981, s. 229, ISBN 0-7137-0940-5, ISBN 978-0-7137-0940-7 .
- Gert Oswald , Lexikon der Heraldik, Leipzig: Bibliographisches Institut, 1984, s. 478, ISBN 3-411-02149-7 .
- Michel Pastoureau , Heraldry: Its Origins and Meaning, London: Thames & Hudson, 1997, s. 143, ISBN 0-500-30074-7 .
- Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 336, ISBN 83-7391-166-9 .
- Dariusz Ejzenhart , Herby i znaki mennicze na trojakach polskich, Wrocław: GS Media Grzegorz Szajuk, 2008, ISBN 978-83-926876-0-3, OCLC 749672048 .
- Józef Szymański , Nauki pomocnicze historii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, ISBN 978-83-01-16171-2 .
- Krakowskie Przedmieście w 450-lecie Unii Lubelskiej [pdf], praca zbiorowa pod red. Rafała Niedźwiadka, Lublin 2019, s. 364 .
Linki zewnętrzne Edytuj
- Herby. zamkomania.pl. [dostęp 2021-09-01].
- Herb chłopski. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2021-09-01].
- Dz.U. 1978 nr 31 poz. 130. sejm.gov.pl. [dostęp 2021-09-01].